مقاله ای کامل درباره ی آداب و رسوم مردم سوادکوه و مازندران

جشن تيرگان تبري؛ يادواره آرش كمانگير

در ايران از کهن ترين زمان، در هر ماه جشني که نام آن ماه را داشت، برگزار مي شد.ازاين جشن هاي دوازده گانه جشن تيرگان با نام تيرماه سيزِّه شو ( شب سيزده تـيرماه) هنوز در مازندران برگزار مي شود. ولي برگزاري جشن هاي ديگري چون فروردين گان، ارديبهشت گان و.. به دست فراموشي سپرده شده است. انتخاب روزهاي جشن بدين شيوه بود که چون در تـقويم کهن هر يک از سي روز ماه را نامي است که نام دوازده ماه نيز در شمار آن سي نام است، جشن هر ماه در روزي بود که نامش با نام ماه يکي بود. و نام ها متعـلق به سي فرشتهً نگاهبان روزها و ماه ها است.

نكته:ماههاي طبري

ماههاي طبري ماههاي شمسي

فردينه ماه همزمان با مرداد ماه

کرچه ماه همزمان با شهريور ماه

هره ماه همزمان با مهر ماه

تيره ماه همزمان با آبان ماه

ملاره ماه همزمان با آذر ماه

شروينه ماه همزمان با دي ماه

مير ماه همزمان با بهمن ماه

اونه ماه همزمان با اسفند ماه

ايام پتک يا شيشک (گاهنبار) آغاز نوروز

ارکه ماه همزمان با فروردين ماه

دِ ماه همزمان با ارديبهشت ماه

وَهمِنِه ماه همزمان با خرداد ماه

نوروز ماه همزمان با تير ماه

جشن تيرگان روز سيزدهم ماه تير است.

در مازندران، روز سيزدهم تيرماه تبري مصادف با دوازدهم آبان ماه هجري خورشيدي است. اين جشن كه در گذشته در روز سيزدهم تيرماه برگزار مي گرديد، بنا به عللي به شب سيزدهم موكول گرديد. اما ماجرا:

در ايران باستان وقتي كه بين ايرانيان و تورانيان جنگي در گرفت، تورانيان تا حدود زيادي بر ايرانيان غلبه نموده و آنها را در محاصره در مي آورند. در اين مدت، ايرانيان كه به فرماندهي منوچهر در پشت كوه هاي مازندران پناه گرفته بودند، براي رفع گرسنگي ناچار بودند از غذاهاي نيم پخته محلي و بومي استفاده بكنند. تا اينكه روزي منوچهر به فرمانده تورانيان؛ افراسياب پيشنهاد مي دهد يكي از تيراندازان ايراني، تيري را از كمان رها كند و تا هر جا كه اين تير رفت، قلمرو ايرانيان و بقيه در قلمرو تورانيان باشد. افراسياب از پيشنهاد به ظاهر ساده لوحانه مي خندد و آن را مي پذيرد. منوچهر از تيراندازان خود مي خواهد كه اين كار را انجام دهند، و آرش؛ قهرمان ايراني اين پيشنهاد را مي پذيرد. وي از پروردگار ياري مي طلبد و در رودخانه اي غسل مي كند تا تطهير شود و به بالاي قله دماوند مي رود تا تيرش را از چله كمان رها سازد. وي مي دانست كه پس از رها شدن تير از چله كمان، چنان ضربه اي به بدنش وارد خواهد شد كه بدن اين قهرمان ملي ايران را تكه پاره خواهد كرد و جانش فداي ميهن خواهد شد. وقتي كه آرش از ايزد ياري مي طلبد، خداوند، امشاسپند اسفند را به ياري او مي فرستد و آرش به مدد امشاسپند اسفندارمذ تير را رها مي سازد. تير به هوا پرتاب مي شود و آنقدر مي رود تا در شرق ايران در خوانونت يا خوارزم در پاي درخت گردويي مي افتد و يا به بدنه درخت گردو اصابت مي كند و اين سرزمين وسيع، قلمرو ايرانيان مي گردد و بدين گونه جان آرش، فداي ميهن مي شود.

هم اكنون در مازندران در شب سيزدهم ماه تبري (با توجه به اينكه نسل حاضر، تقويم تبري را نمي شناسد، به جاي شب دوازدهم آبان ماه كه مصادف با سيزدهم تيرماه تبري است، اين جشن در سيزدهم آبان ماه برگزار مي شود) مردم به اجراي اين مراسم باستاني مي پردازند.

در اين رسم، فردي به عنوان "لال" و فردي ديگر به عنوان "لالِ مار" (مادر لال) و فردي ديگر به عنوان "شيشِك دار" (دارنده چوب) آنها انتخاب مي شود. آنها در غروب آن روز، شاخه هاي بلندي را از درخت توت كه در گويش محلي به اين درخت "تيرِ دار" (درخت تير) و به شاخه آن "توتِ شيشِك" (شاخه توت) گفته مي شود، به تعداد خانوارهاي روستا و يا تعداد خانه هايي كه قرار است به آنجا بروند، آماده مي سازند و به شيشك دار خودشان مي دهند. لال كه با پارچه هايي صورت خود را پوشانده و سر و كمر خود را با كاه بسته است، و در گذشته همانند آرش به رودخانه اي (دَرِكا) مي رفت و در آن غسل مي كرد، به گونه اي كه از شدت سرماي آب رودخانه در پاييز، واقعاً لال مي شد و قادر به سخن گفتن نبود؛ شب سيزدهم همراه با همراهانش به درب منزل افراد مي روند . در اين هنگام، لال مار فرياد مي زند: لال انه، لال انه، كرك ور شال انه، پار بورده امسال انه: ( لال مي آيد ، لال مي آيد، شغالي كه مرغ هاي شما را مي برد مي آيد –براي موزون كردن سروده- ، پارسال رفته و امسال مي آيد.) . سپس لال وارد اتاق مي شود و با شاخه بلند توتي كه در دست دارد، بر سر افراد مي زند. او مواظب است تا بر سر افراد خردسال و زنان باردار نزند، چون موجب عدم تكلّم افراد خردسال و يا سقط زنان باردار مي گردد. وي بعد از اين كار، شاخه توت را در اتاق مي اندازد و مي رود و لالِ مار نزديك پله مي آيد و هديه اي را از صاحبخانه به صورت نقدي يا جنسي دريافت مي كند. صاحبخانه چوب را به مدت يك سال (تا مراسم سال بعد) در پشت بام خانه نگه مي دارد، چون باور داند اين چوب مقدس بوده و موجب بركت مال خانه كه در پشت بام است، و همچنين راندن حشرات موذي مي شود. اگر در كوچه دو لال با همديگر برخورد كنند ، همديگر را به باد كتك مي گيرند تا يكي وسايل ديگري را بربايد. البته براي پرهيز از اين موضوع، از يكديگر فرار مي كنند و يا با هم مدارا مي نمايند.

در بعضي از نقاط رسم است كه در غروب اين روز، افراد با تبر به كنار درختاني مي روند كه مثمر نيستند و آن درخت را تهديد به قطع كردن مي كنند و فردي ديگر ضمانت مي كند كه تا سال ديگر در چنين روزي اين درخت بار آورد و باور دارند كه درخت مثمرثمر خواهد شد و يا با چوبي، زن نازا را تهديد به زدن مي كنند و باز، فردي ضمانت مي كند كه وي تا سال ديگر باردارخواهد شد و باور دارند كه او با ضمانت در غروب اين روز مقدس، باردار مي شود. همچنين ، در اين شب، غذايي محلي به نام بِشتِزيگ درست مي كنند كه از شيره خرمالوي وحشي و گردو و شكر درست مي شود. از غذاهاي ديگر اين شب، غذايي به نام پيسّه گِندِه است كه از برنج نيم پخته و شكر درست مي شود. از ديگر رسوم اين شب، شكستن گردو براي افراد منزل است كه كيفيت مغز گردو، نشان دهنده شانس و بخت افراد خواهد بود.

اما تحليل:

1- در اين شب از چوب درخت توت كه به آن تير مي گويند، استفاده مي شود، كه نمادي از تير آرش است. يعني در تير روز تير ماه با شاخه درخت تير اين مراسم اجرا مي شود كه نماد تير آرش كمانگير است.

2- پيسه گنده؛ كه غذاي نيم پخته اي شبيه غذاي ايرانيان در زمان محاصره است، يادآور غذاي ايرانيان مي باشد. گرچه برگزار كنندگان مراسم به اين موضوع، واقف نيستند.

3- در مورد چرايي موكول شدن اين مراسم از روز به شب و پوشاندن صورت و لال شدن، اين احتمال وجود دارد كه بعد از ورود دين اسلام و مخالفت با اجراي اين رسم، آنها اين رسم را در شب و با پوشاندن صورت خود و در سكوت، براي شناسايي نشدن، انجام مي دادند. و زدن دو لال در برخورد با يكديگر نمادي از اين خواهد بود كه اگر اين افراد پوشيده و لال با مخالفان خود برخورد مي كردند، مورد ضرب و شتم آنها قرار مي گرفتند و وسايلشان ربوده مي شد. البته اثبات اين موضوع، نيازمند دلايل دقيق تري است.

4- گردو به واسطه آن قداست دارد كه تير آرش در پاي درخت گردو مي افتد و يا به آن اصابت مي كند.

5- شستن بدن لال در رودخانه كه در گويش محلي به آن دَرِكا مي گويند، نمادي از غسل آرش كمانگير است.

6- قداست شاخه توت به دليل آن است كه اين شاخه كه از درخت تير مي باشد، نمادي از تير آرش است كه با كمك امشاسپند اسفند از چله كمان رها شده و شايد اين تير از آسمان ها باشد. و اين احتمال مي رود كه ايرانيان باستان و يا تبري هاي باستان اعتقاد داشتند كه تير آرش از درخت توت بوده كه به اين درخت نان تير نهادند.

ياد آرش و تمام قهرمانان و جان بركفان دين و ميهن گرامي و راهشان پر رهرو باد!

نيم نگاهي به برگزاري عيد مردگان در مازندان:

ايرانيان از ديرباز براي رفتگان خود احترام خاصي قائل بوده و پيوسته به هرنحو که بر ايشان امکان داشته،کوشيده اند تا روح آنان را از خود راضي نگه دارند و رسم خيرات دادن براي اموات که يکي از رايج ترين مراسم شب جمعه در اغلب نقاط کشور به شمار مي آيد، نموداري از اين احترام است به اضافه اين که در بين ساکنان اغلب مناطق شهري و روستايي کشور،پنج شنبه آخر سال،اختصاص به اموات دارد و چنان چه مي دانيم،در آن روز،مردم در کنار مزار عزيزان از دست رفته خود حاضر مي شوند و براي آمرزش روح آنان فاتحه مي خوانند و خيرات مي دهند.

مردم مازندران روز 26 عيد ماه طبري را که برابر 28 تيرماه است،روز مردگان مي دانند و هر سال در اين روز،در مناطق روستايي استان مراسم ويژه اي بر پا مي شود.

اغلب ساکنان روستاهاي مازندران که اصرار عجيبي به برپايي مراسم و شرکت در آن دارند،درباره ي سابقه ي برپايي اين مراسم و فلسفه اش چيزي نمي دانند،اما منابعي که در اين باره وجود دارد،به ما مي گويد اين سنت از جمله آيين هاي کهن و اسطوره اي مازندران است که ريشه در باورها و اعتقادات مردمان عصر پيشدادي دارد.

به نوشته ي دايره المعارف ويکي پديا، مراسم عيد مردگان در سالروز پيروزي فريدون بر ضحاک ماردوش،يعني روزي برگزار مي شود که فريدون 16 ساله براي شکست ضحاک به طرف قلمرو حکومت او که (طبق افسانه هاي عاميانه) امروزه واقع در کوهي رو به روي امامزاده هاشم در جاده هراز است،حرکت کرد.

داستان نبرد فريدون و ضحاک طبق منابع ايراني،از آنجا شروع شد که فرانک،مادر فريدون پس از کشته شدن شوهرش آبتين به دست جلادان ضحاک، فرزند نوزاد خود فريدون را به مرتعي در دامنه اميدوارکوه (واقع در ناحيه لفور) برد و به دست مردي چوپان سپرد.دژ اميدوارکوه که از هر سو در محاصره کوه هاي مرتفع قرار داشته و درطول تاريخ پيوسته محل مناسبي براي اختفاي شاهان شکست خورده بوده است. مدت سه سال مخفيگاه فريدون بودتا اين که سر انجام ضحاک محل اختفاي او را کشف کرد.به همين دليل فرانک که دائم نگران حال فرزند خود و از دور مراقب وي بود،فريدون را با سرعت به البرزکوه برد و فريدون تا هنگام رسيدن به سن 16 سالگي نزد مردي پاک سرشت و فرزانه زندگي کرد.فردوسي در شاهنامه خود،پيرامون سال هاي زندگي فريدون نوشته است:

سه سالش پدروار از آن گاو شير

همي داد هشيوار زنهارگير

نشد سير ضحاک از آن جست و جوي

شد از گاو گيتي پر از گفت و گوي

دوان مادر آمد سوي مرغزار

چنين گفت با مرد زنهاردار

شوم نا پديد از ميان گروه

مر اين را برم تا به البرزکوه

يکي مرد ديني بدان کوه بود

که از کار گيتي بي اندوه بود

فريدون در سن 16 سالگي به طور پنهاني نزد مادرش رفت و راز زندگي خود را از او جويا شد و هنگامي که در جريان قتل پدرش به دستور ضحاک قرار گرفت،از مردم مازندران لشکري بزرگ آراست و براي جنگ با ضحاک به محل حکومت وي رفت و در جريان جنگي که به وقوع پيوست و عده ي زيادي از رزمندگان و سپاهيان طرفدار وي به خاک و خون غلتيدند،بر ضحاک غلبه کرد و او را به زنجير کشيد.

مردم مازندران روز 28 تيرماه را روز پيروزي فريدون بر ضحاک مي دانند و ضمن آن که در اين روز جشن برپا مي کنند،به تجليل از جوانان سلحشوري مي پردازند که در جريان جنگ فريدون و ضحاک جان باخته اند.

مردم مازندران اين روز را (عيد ماه 26) مي نامند،در طول سال هايي که از عمر برگزاري اين سنت مي گذرد،بزرگداشت در گذشتگان خود را نيز به مراسم افزوده اند و هر سال با فرا رسيدن اين روز،مشعل هايي درست مي کنند و بر ستون ايوان يا درخت هاي جلوي خانه ي شان مي آويزند.همچنين با حضور در گورستان ها بر سر مزار اموات خود مي روند و شمع يا سو چو(مشعل چوبي) مي افروزند و بر ضحاک لعنت مي فرستند.

در بعضي از روستاهاي مازندران از ديرباز رسم بر اين است که مردم از چند روز مانده به 26عيد ماه مقدمات مراسم را تدارک مي بينند.غذاي مفصلي مي پزند،شيريني و ميوه تهيه مي کنند و صبح زود راهي زيارتگاه ها و گورستان ها مي شوند و تا عصر در کنار مزار اموات مي مانند،در آنجا غذا مي خورند و خيرات مي دهند و در حاشيه ي مراسم،بازار محلي تشکيل مي شود و شرکت کنندگان در مراسم به خريد و فروش مي پردازند،سپس هنگام عصر زنان و دختران به خانه بر مي گردند و چند نفر از مردان روستا به نمايندگي از طرف ديگران،براي سرکشي به شاليزارها مي روند و در بازگشت،نويد سر کشيدن ساقه هاي برنج را به اهالي روستاي خود مي دهند و اهالي روستا،بعد از شنيدن آن خبر خوش،براي شکرگزاري بابت رشد ساقه هاي برنج،در يک جا جمع مي شوند و به جشن و شادماني مي پردازند.

همچنين بالاتر از منطقه کوهستاني کمرپشت نيز که مشرف بر روستاهاي مِلِرد و کِرمون است،بقعه امامزاده اي به نام عباسعلي وجود دارد که در اين روز مراسم مختلف از جمله تعزيه خواني،اسب دواني،کشتي و... در آن برگزار مي شود و بعد از پايان مسابقه کشتي سنتي و مشخص شدن پهلوان سال،گوسفندي که از قبل تهيه شده به پهلوان اهدا مي شود.

لازم به ذکر است که در خود روستاي کمرپشت نيز اين رسم و رسوم به ويژه کشتي سنتي يا لوچو به نحو احسن و با شکوهي برگزار مي شود و همواره بازيدکنندگان زيادي را در اين روز از سراسر استان پذيرا مي باشد.

سنت حسنه برف چال:

يكي از آداب و رسوم بجاي مانده از گذشتگان در خطه سبز شمال كشور سنت حسنه برف چال است كه مردم برف را در چاه سر پوشيده اي ذخيره مي كنند و اين چاه در 90 كيلومتري شهر آمل ( بخش لاريجان ) در ضلع جنوبي قله سترگ دماوند قرار دارد .

برف چال نوعي مخزن برف سر پوشيده است كه عمق آن از سطح زمين حدود 7 متر و دهانه آن حدود 4 متر مي باشد ديواره اين مخزن از سنگ چيده گرديده و سقف آن با چوب و گل پوشيده شده و در سالهاي اخير روي آن را بتن داده اند و براي برداشت برف در قسمت پائين دست چاه تونلي حفر شده كه ضمن برداشت برف مي توان به كف چاه دسترسي پيدا كرد .منشاء سنت برف چال را بايد يك رويكرد زيست محيطي و معيشتي دانست منبع اصلي اين عملكرد در ارتباط با شرايطي است كه دامداران اين گروه در روستاي اسك در مرتع اسك وش به دنبال كندن چاله اي براي ذخيره كردن برف براي استفاده در تابستان بودند اما رويكرد منسكي و رسمي آن را بايد به باني اين رسم يعني سيد حسن ولي نسبت داد .

اگر چه رسم برف چال با يك رويكرد معيشتي اقتصادي شروع مي شود ء اما پيوند آن به يك رسم را بايد از دير باز به انديشه ها و باورهاي مذهبي به معني وسيع آن آميخته دانست به خاطر همين هر بار توانسته با شرايط هر عصري همخواني يابد به خصوص كه امروزه علاوه بر كاركرد اقتصادي و مذهبي با كاركرد هاي اجتماعي و هويتي همراه شده است .از گذشته مراسم برف چال هر ساله در يكي ازروزهاي نيمه اول با نيمه دوم ارديبهشت برگزار مي شد و روز جمعه به خاطر مناسب بودن آن به لحاظ مذهبي وشغلي اجرامي شد.

نوروزخواني:

از عمده ترين آيين هايي كه همراه با موسيقي خاص خود هنوز هم بصورت كمرنگي در نواحي مختلف كوهستاني ، كوهپايه يي و جلگه يي البرز رواج دارد بايد از نوروزخواني ياد كرد . مازندران پيوسته يكي از مراكز پر رونق ‹‹ نوروزخواني ›› بوده است .

در اين رابطه علاوه بر نوروزخوانان مازندراني ، تعداد قابل